SİVİL MİMARLIK ÖRNEĞİ KÜTAHYA EVLERİ

YAPI SİSTEMİ

Kagir zemin kat üstünde ahşap çatkılı ve kerpiç dolgulu, iki ve üç katlı, kiremit örtülü Kütahya Evlerinde; pencere pervazları, kafes, ana dikme ve kirişler, kapı ve çıkma payandaları ahşabın doğal rengindedir. Bağdadi sıva yüzeyler ise beyaz, kirli sarı, aşı boya ve çivit mavi ile boyanmıştır.Pencere ve kapı boşlukları bırakılarak doluluklar hımış tekniği olarak bilinen kıtıklı çamur sıvanarak düzeltilmektedir.Çatı kurguları ayrık düzende dört eğimli kırma üç ve iki eğimli beşik olabilmektedir. Çatı kaplaması alaturka kiremittir. Bacalar mahyadan biraz daha yüksek kurulmuş ve üzeri dört yada iki eğimli küçük çatı ile örtülmüştür.

Kütahya Evlerinde ahşap payandalı çıkma, mimari üslubun en önemli öğesidir. Sokakları dikey algılamaya elverişli, alabildiğine dışa açılma arzusunu yansıtan çıkmalar, çoğu üç katlı örneklerde kademelidir.

Orta ve iç sofa tipinin tercih edildiği 19 ve 20. Yüzyıl örneklerinde süsleme ağırlığının pencere pervazı, saçak, kafes ve cumba payandalarıyla dışarıya kaydığı görülür.

ODALAR

En eski Kütahya evleri genellikle tek katlıdır. Daha sonra dönemlerin evlerinin olanları genelde iki veya üç katlı olarak kurulduğundan plan tatbikatında bu katlar arasında üst üste uygunluk düşünülmüştür.Birçok ev kendine has yapı şeklinde görülse de Kütahya evlerindeki plan tanzimi bakımından klasik şekil; Alt katlar taşlık olarak planlanmıştır.Burası at ahırları, tarım araçları depolar, bazı hizmet yerleridir. Giriş kapıları atların girişine olanak verecek derecede büyüktür.Pencereler oldukça az sayıda ve küçük tutulmuştur. Sokak kapısından başka arka bahçeye açılan ikinci bir kapısı bulunmaktadır. Yaz aylarında bahçe kapısı sürekli olarak açık tutulur. Bazı örneklerde kapıya hiç gerek duyulmamış arka bahçe adete konut zemin katı ile bütünleştirilmiştir.Mahzen, hela, kömürlük, zahire ambarı, aş ocağı, maslak ve bir çamaşır taşı bu katta yer alır. Orta ve asma katlarda; günlük ikamet ihtiyaçlarını karşılamak üzere hazırlanmıştır. Bu katlar aynı zamanda kışlık ikamet yerleridir 17. ve 18. yy. evleri açık sofalıdır.19. ve 20.yy başlarına tarihlenen örneklerde dış sofa yerine iç ve orta sofa yaygınlaşmıştır. Orta ve asma katların planları genellikle üste uyarsa da bu katların planı tasarruf düşüncesi ile hareket edilip geçit mahiyetinde dar sofalar ve küçük bölmeler şeklinde odalardan oluşmaktadır. Üst katlarda; genellikle misafir kabul yerleri ve yazlık oturma yerleridir. Üst kat planında ön v yan sofalara bağlanış vardır. Bu kat planlarında odalar ayrı ayrı sofaya açılır, geniş sofalarda oturmak için sabit ve seyyar sedirler vardır.Cihannüma hizmetini gören ve dışa karşı kısmen çıkıntılı köşkler bulunur.Üst katlara orta katlardan ve kısmen saçak altına alınmş serbest merdivenlerle çıkılır. Üst katlarda sofa tipine göre üç veya dört yanlı oda yerleşimi esastır. Açık sofalı evlerde yön manzaraya göre seçilmiş ve oda yerleşimi üç yana yayılmıştır. Tüm oda kapılarının açıldığı sofada zemin yükseltilerek seki yada köşk denilen oturma, dinlenme köşeleri yapılmıştır. Aş ocağının yer aldığı taşlıktan başka mutfak olmadığından günlük oda, yemek pişirme ve oturma yeri olarak da kullanılır. Genellikle kadınlar burada, erkekler baş odada oturur. Odalar oturma, yatma, yemek yeme, yıkanma eylemlerine elverişli dizayn edilmiştir. Çepeçevre sedirli, ocaklı bu odalardan özellikle baş odanın tavanı, ocak davlumbazı, gusulhaneyi de saklayan dolap kapıları,yüklüğü, kapılarının sofaya bakan yüzü çok parçalı ahşap oyma süslemelerle bezelidir. Baş oda dolabında kavukluk ve şerbetliği çok süslüdür.

HAYAT

Kütahya'da sofa bölgesine hayat denilmektedir.Hayatın üstü çatı ile kapalı olmakla beraber dış yüzleri açıktır. Bu şekilde olan evler daima soğuk rüzgarlara ve yağmurlara maruz kalacağından ve evlerin mahremiyeti kalmayacağından dolayı hayatın iki tarafı kapatılır. Hayatın bir tarafında açık kahve ocağı olarak kullanılan bir bölüm ve diğer tarafında abdest alma yeri vardır. Buradan dökülen su doğrudan doğruya veya çörten vasıtasıyla avluya dökülür. Hayatın içinde veya dışarıya doğru ekli bulunan havadar bir oturma yeri vardır ki burada taht veya köşk denir. Köşkün zemini hayatınkinden daha yüksektir


HELA :

Kütahya evlerinde helalar evin içinde değildir. Genellikle bahçede duvarları çok zaman ahşap ve kerpiçten yapılan ve bazen iriş kapısının bulunduğu duvarın kalınlığından yararlanarak sonradan asma kata genelde el yıkanan yerin yanına yapılan bir bölümdür.



YIKANMA YERİ

Kütahya evlerinde yıkanma yeri olarak kullanılan bir oda ve banyo bölümü genelde yoktur. Kütahya'da hemen hemen her mahallede kudretten sıcak sulu veya kaynatmalı hamamlar olduğu için ve Kütahya Bölgesi iklim olarak soğuk bir bölgede olduğundan evlerde ısıtılarak oluşturulacak yeri yeri yapılmamıştır. Kütahya'da hamama gitme yaygındır. Halk en az haftada bir kez hamama gider. Fakat bunun yanında odaların içinde dolap kapağına benzeyen alçak irtifalı çift kanatlı ir kapıdan girilen bir dolabı gusülhane olarak kullanmaktadır.Bu dolabın zemini çinko ile kaplanmış ve genelde binanın dış yüzeylerinde yapıldığı için suları bir meyille dışarıya akıtılır. Dolapta su teşkilatı yoktur. Su ısıtılarak kovalar vasıtasıyla temin edilir.

MUTFAK

Kütahya evlerinde mutfak olarak adlandırdığımız ayrı bir yemek pişirme ve yeme yeri yoktur. Günlük oda denilen odalarda yemek pişirme ve yeme için kullanılır. Genelde ev halkı birlikte bu odada yerlerdi. Misafir geldiğinde erkekler için baş oda, kadınlar için diğer odalardan birine, ev halkı için yine günlük yemek yapılan odaya sofra serilir.

KAPI

Kapı binaya hariçten girmeyi ve onu harice karşı muhafazayı sağlar. Pencere binanın gözleri olduğu gibi kapıda düşmanı ret, dosta davetkar açılan ağız gibidir.

Dış kapılar; Kütahya'da evlere ekseriyetle bir sokak kapısından bahçeye geçerek girilir.Ev sokak kapıları binaların yegane süsüdür. Kapılar genellikle çift kanatlıdır. Kapılar ahşap kuşaklarla takviyeli ve kerpiç ile sıvanmış, badana edilmiş temel kısmı taş ve diğer büyük kısmı kerpiç kaplı bir duvar üzerindedir. Kuşakların vazifesi yalnız menteşeyi tespit etmek değil, üç sıra dövme çivilere altlık teşkil etmektir. Bu kanadın şekil değiştirmesini önlemektedir.

İç Kapılar; tek kanatlıdır. Kapı kanatlarının vazifesi kapı boşluğu olarak bırakılan kısmı korumaktır. Genellikle küçüktür. Kapıların çoğu seki altına açılırlar. Hepsinin eşiği vardır. Kapı kanadı açıldığı zaman oda içinin görünmemesi için kapının dolap derinliğinin içersinde bırakılan sahaya açılmasıyla sağlanır. Kütahya evlerinde aynalı ve geçmeli olarak yapılan iç kapılar yer almaktadır. Hayat bakan yüzlerinde fazla itinaya ve profiller rağmen iç kısımların kaba bir görünüşü vardır.

PENCERELER

Baş odalarda pencerelerin muhtelif istikamete açılmasına önem verilir. Bundan dolayı oda manzarası, havası ve güneşi fazladır. Odalardaki pencereler belli aralıklarla sıralanır, pencereler ince, uzun ve sık aralıklıdır. O dönemcam çok pahalı olduğu için kırıldığında küçük cam değiştirmek amacıyla pencerelerde 2-4-8 parçalı camlı pencereler kullanılmıştır.

DOLAP RAF

Odanın pencerelerinin olduğu duvar hariç hemen her duvarda çeşitli ihtiyaçları karşılamk üzere yerli dolap ve hücreler vardır. Bu dolaplar genellikle yerli ve gömmedir. Yaradıkları işe göre çeşitli isimler almaktadır. Yüklük, çubukluk, kavukluk, testilik, peşkirlik, lambalık, tembel deliği gibi. Yatak odasının ve mutfağın olmaması bu dolapların önemini artırmıştır. Yatağını yorganını sabah toplayıp yüklüğe yerleştirir. Tası tavası bu dolaplarda bulunur.Dolaplar ve raflar el yetişecek yükseklikte yapılır ve üst kısımları bazen sabit duvar veya ahşap kaplamalıdır.

TAVAN

Kütahya evleri için önemli verilen yerlerdendir. Kütahya evlerinde ahşap tavan kaplaması üzerine çıtalarla çeşitli şekiller verilir.Tavan kirişinin altına kaplama tahtası çakılır. Üzerine geometrik şekiller verilerek küçük çıtalar monte edilir. Bu tavanların genelinde orta göbek ve 4 kenarında göbeğin dörde biri yapılır. Bu tavan göbeğine çarkı felek denilir.Kütahya evlerinde baş odalarının ortasına çini tabak monte edilenleri vardır.Boyasız olduğu gibi altın sarsı, açık parlak sarı, kırmızı, koyu nefti yeşil, beyaz veya siyaha boyanmaktadır.

MERDİVEN

Kütahya evlerinde merdivenler ahşaptır. İki limon kirişi üzerine 3-4 cm. kalınlığında basamak tahtaları konulur. Basamak genişliği 25 cm. geçmez. Basamak yüksekliği 17 cm. den fazladır. Esas kata asma kat hayatından iki ayrı merdivenle çıklır.

FIRIN

Kütahya'da eskiden ekmeğini herkes kendisi yaptığı için evin avlusunda bir fırın bulunmaktaydı. Fakat avluların küçülmesiyle önce mahallede yapılan fırınlara daha sonra satın alınan ekmek olgusundan sonra fırınların azalmasına sebep olmuştur. İçi boş yarım küre şeklinde olan fırınların içinde çalı çırpı yakılır.

ÇAMAŞIRLIK

Eski mahallelerde oda şeklinde çamaşır yıkanılan yerler vardır. Bu odanın içinde suların ısıtılması için ocak yerleri vardır. Ocaklarda odun yakılır. Üzerine üç ayaklı saç ve kazan konularak su ısıtılır. Bu çamaşırlıklarda çamaşır yıkamaya yarayan taşlar vardır. Suyun aktığı oluklar ve çamaşırların durulanması için suyun dolduğu yerler vardır. Her mahallede böyle bir yer olduğu için halk genelde evde çamaşır yıkamaz. Bazı evlerin bahçesinde çamaşırlıktaki taşlardan bir tane bulunur, bahçeye kazan kurulup bu taşın üzerinde yıkandığı da olmaktadır.

AHIR - KÜMES - DEPO- SAMANLIK

Her evin en alt katı bu işler için ayrılmıştır. Bu bölgenin zemin kaplaması sıkıştırılmış gerendir. Samanlık hariç diğer bölümlerin ya penceresi yoktur, ya da küçük bir penceresi vardır.Giriş katı taşlık olarak planlanmıştır. Burası at ahırları tarım araçları deposu gibi ihtiyaçlara ayrılmıştır.

KUYU - ÇEŞME

Kütahya çeşmeleri insan sevgisinin, göz zevkinin Türk kültürünün en mükemmel eseridir. Su kaynağı Allah'ın bir vergisi olarak görülür ve su kaynağının üzerine herkesin kullanacağı sebiller yaptırılmıştır. Hemen hemen her sokakta bir çeşme olduğu için evlere su yoktur. Ya komşusunun kapısı önünde veya kendi bahçe duvarının sokak yönünde bulunurdu. Bazı evlerin avlusunda kuyu sistemi de bulunmaktaydı. Bu yüzden evlere su sistemi çok geç girmiştir.

KENTSEL DOKU

Kentsel dokuyu oluşturan en önemli yapı birimi evlerdir.Kütahya, konut mimarisi bakımından Anadolu'nun ahşap bölgesi içinde kalmaktadır.Balıkesir-Uşak-Antalya çizgisinde tanımlanan Batı Anadolu Türk Evleri grubunda yer alır.Kütahya Evleri; cihannümaları, ahşap payandalı çıkmaları, oda düzeni, çok katlılığı, iki veya dört eğimli çatıları, ahşap çatkı arası dolgu veya bağdadi yapım sistemleri, 18. yüzyıla kadar açık dış, daha sonra orta iç sofalı yapılarıyla tipik Türk evinin tüm özelliklerini gösterir.On yedinci yüzyıldan kalmış en eski ev Macar bağımsızlık savaşı önderi Lajos Kossuth'un konuk edilmiş olduğu Hamdi Aydın evidir. Sultanbağı mahallesinde Defterdar Konağı, Kurşunlu mahallesinde Hacı İsmail Efendi evi, Gazi Kemal mahallesinde Bandımzade Evi, Pirler mahallesinde Germiyan Konağı, gibi kentin eski çekirdek mahallelerinde pek çok eski Kütahya evleri yaşamaktadır. Sivil Mimarlık örnekleri içinde açık sofalılar (17 - 18 yy.) Kütahya'nın en karakteristik evleridir.

Dıştan süslemesi olmayan yalın görünüşüne karşılık iç mekanlarda gömme dolaplar, tavanlar, kapılar, ocak davlumbazları, merdiven korkulukları gibi iç mekan ayrıntıları ahşap oymacılığının en güzel örneklerini ortaya koyan motiflerle bezelidir. Karakteristik Kütahya Evi genellikle bahçeli ve büyüktür. Halk tipi ev ile konakta plan tipi aynıdır. Zenginlik, oda kıyılarında ve süslemelerde kendini gösterir. Son yıllarda arazinin miras yoluyla çok bölünmesi, bitişik nizamlı daha küçük Kütahya evlerinin yapılması ve büyük konakların bölünmesi sonucunu doğurmuştur.Çıkmaz sokak, sokak, cadde olmak üzere mahallelerden genişleyerek ana merkez Ulu Cami'ye ve yönlenen yollar kentin dini ve ticari aktivitesi ile ve yaşamını birbirine bağlar. Bu sistem içinde sosyal yaşama katılan diğer binalar yer alırlar. Büyük camiler, mahalle camileri, hanlar, bedestenler, arastalar, Pazar yeri, çarşı, medrese hamam, tekke ve zaviyeler, çeşmeler, türbeler vs. pek çok mimari eser kent dokusunu bütünlemektedir. Kütahya'nın kalesinin yer aldığı arkeolojik alan ile karşısındaki Hıdırlık tepeleri güneydeki yükseltilerdir. Kuzeyde tarıma elverişli ova yayılır. Eski kent dağlarla ova arakesitinde yamaca yaslanmıştır.Bugün artık Kütahya kenti de aşırı büyümenin etkisindedir. Askeriye ve devletin büyük kamu kuruluşları yüzünden doğu-batı yönünde gelişebilme şansı yoktur. Bu nedenle ovadaki verimli tarım arazileri yapılaşmaya açılmaktadır. Bu olumsuz etmenlere rağmen tarihi kent kimliğini koruyabilmiştir. Koruma planı uygulanmaktadır.


KOMŞULUK İLİŞKİLERİ VE SOKAKLAR

Sokakların iki tarafına sıralanan bitişik düzen, evlerin cumbaların birbirini perdelememesi, pencerelerin diğer evlerin mekanlarını rahatsız edici bir konumda açılmaması, bahçe, ev komşu bahçe ilişkilerinin mutabakat içinde oluşturulmaktadır. Sokakların biçimlenişinde komşuluk ilişkilerinin saygı ve sevgi ve yardımlaşma erdemleri önemli rol oynar.Genellikle evlerin zemin katları sağır tutulmuş, üst katlarda ise alabildiğine görüş alanlarını genişleten cumbalarla sokağa taşılmış, bazen saçaklar birbirine değmecesine, birbirine yanaşmış evler düzeninden birbirinin görüşünü engellememektedir.Yer yer daralan genişleyen ve çeşme başları oluşturan, ani yön değiştirmeleriyle sürprizler yaratan sokaklar iyi ve mutlu komşuluk ilişkilerinin ürünüdür.